مولانا، شمس و كيميا خاتون

اولين بار كه با مولانا و شمس آشنا شدم، 14-13 ساله بودم، نام كتاب و نويسنده‌اش را به ياد ندارم،‌ اما خوب به ياد دارم كتاب جيبي كوچكي بود كه مضمون اصلي آن، انتقاد از عارفان و صوفيان بود و با لحن تند و دشنام‌هاي گاه به گاه مي‌خواست ثابت كند كه عارفان و صوفيان و تاحدي زاهدان بويي از اسلام واقعي نبردند و در حقيقت به جايي هم نرسيدند و مرد اگر هست، عالم رباني است. به عنوان دلايل خود، به گمراهي‌هاي صوفيان اشاره كرد بود مانند خوار شمردن علم و ولگردي و رقص و سر آخر همجنس‌بازي و فصل مفصلي را هم به رابطه شمس و مولانا اختصاص داده بود و از مضمون اشعار ديوان شمس، تمايلات ناشايست مولانا را كشف كرده بود.
تا سال‌ها تحت تاثير كتاب، نظر خوشي به مولانا نداشتم و رابطه او با شمس برايم معما بود. سال اول دانشگاه بود كه كتاب‌هاي زرين‌كوب را خواندم و با خواندن مثنوي، عظمت مولانا و وارستگي‌اش را كشف كردم. هر چند شمس هنوز برايم معمايي بود. تنها پس از خواندن كتاب شمس تبريزي اثر ضياء موحد، دركي واقعي از شخصيت شمس پيدا كردم. هر چند ضياء موحد در مورد ازدواج شمس با كيميا خاتون سخني نمي‌گويد. جاي خالي‌اي كه با انتشار كتاب كيميا خاتون به شدت سوال برانگيز مي‌شود.
کيميا خاتون عنوان رماني است از خانم سعيده قدس که رابطه ي شمس تبريزي و مولانا را پس زمينه وقايع خود قرار داده. خود نويسنده درباره کتاب چنين مي‌نويسد: «کيميا خاتون دختر محمدشاه ايراني و کراخاتون، زيباروي اکدشاني، که پس از مرگ شوهرش به عنوان همسر دوم به عقد و ازدواج محمد جلال الدين بلخي درآمده بود، پس از ازدواج مادرش ساکن حرم مولانا شد و داستان حيرت انگيز زندگي وي بالمال نگاهي نيز به بخشي از زندگي واقعي، خانوادگي و به عبارت ديگر بعد انساني حيات مولانا دارد، يعني آن بخش از زندگي او که همواره در سايه عظمت ابعاد روحاني، عرفاني و فراانساني شخصيتش به محاق فراموشي سپرده شده. از همين روي است که هر چند اين رمان تاريخي، برداشتي خيال‌پردازانه از يک ماجراي واقعي مي‌باشد، ليکن به لحاظ تاثيرات عميقي که اين ماجرا بر زندگي دو اسطور‌ه‌ي جهان عرفان، شمس و مولانا داشته است، نهايت وسواس و سعي بر آن بوده که قلم از واقعيات تاريخي فاصله‌ي زيادي نداشته باشد، به ويژه در زمينه‌هايي چون زمان، مکان، شخصيت‌ها، روابط سببي و نسبي و تاريخ تولدها، دوره خاص تاريخي و حال و هواي هر قونيه و روابط اجتماعي و دست‌‌جات و طبقه‌بندي‌هاي آن دوره.»
خانم قدس پس از روايت كودكي و بلوغ كيميا خاتون، و ارائه تصويري تكان دهنده از محدوديت‌ها و بدبختي‌هاي زن بودن در آن دوره، به ازدواج كيميا با شمس و اختلافات زن و شوهر مي‌پردازد. از حسد و خشونت شمس مي‌گويد و سرانجام زن جوان كه پس از ضرب و شتم شديد شوهرش، جان مي‌دهد.
البته وقتي به اين بخش از زندگي مولانا در کتاب پله پله تا ملاقات خدا نوشته دکتر زرين کوب مراجعه کردم متوجه وفاداري رمان خانم قدس به وقايع تاريخي شدم. البته زرين كوب به اين صراحت ننوشته و تنها مي‌گويد كه: « هرچه بود در بازگشت از باغ و در دنبال مشاجره‌اي سخت، «کيميا» بيمار شده بود و سه روز بعد در خانه‌ شوهر و با ناخرسندي و تأثر بسيار جان داده بود و مرگ او به شدت «شمس» را پريشان خاطر ساخته بود.» اما خانم قدس در رمانشان، با استفاده از راوي اول شخص همدردي و همراهي خواننده را برمي انگيزد و تعبيري زنانه‌تر به دست مي‌دهد و هرچند در جاي جاي کتاب اشاراتي به تعابير عرفاني شمس مي‌شود و حتي در دو فصل روايت داستان را به او مي‌سپارد تا شايد تعادل برقرار گردد، اما تصويري كه در نهايت از شمس عرضه مي‌شود چنان او را نزد خواننده منفور مي‌کند که تصوير عرفاني او را به کلي مخدوش مي‌کند. شمس اين کتاب پيرمردي بدخلق، حسود، متكبر وخانمان برانداز است كه حقيقت عشق در جان او راه نيافته و به كمال واقعي نرسيده.
اين تصوير از شمس برايم به شدت ناخوشايند بود تا آنجا كه بر منابع تاريخي و بحث‌هاي مختلف مروري كردم، سلطان ولد فرزند مولانا كه شاهد مستقيم همه ماجراها بوده، نه تنها از روايت كيميا، بلكه از چيزهايي ديگر مثل مرگ شمس كه بعدها رايج شد خبري نمي‌دهد. در مقالات شمس نيز اشارات كوتاهي شده است مانند:« «با او حکم کردم که روي تو هيچ‌کس نخواهم بيند، الاّ مولانا» (مقالات، اضافات، ص241)
ظاهراً پس از چندي ميان زن و شوهر اختلافي بروز مي‌کند. مي‌نويسد: « در آن احوال کيميا ديدي چه تأني (صبر) کردم... گمان بود که من او را دوست مي‌دارم و نبود الاّ خداي،همه را حلال کردم و او را حلال کردم» (همان، ص224).
اندکي بعد مي‌گويد: «خبر کرد که بياييد شوي مرا ببينيد. يکي از اين‌سو سر مي‌کند، يکي از آن سو و او را خوش مي‌آيد و آن همه تأني که در باب «کيميا» کردم در مقابل تأني من اندک بود» (همان ص225) (به نقل از در سايه‌ روشن كلام كه متون مربوطه را خوب بررسي كرده است)
گويا اصل روايت از افلاكي است كه البته سال‌ها بعد از روزگار شمس و مولانا كتابش را نوشته و احتمالا تحت تاثير شايعات بدخواهانه نيز بوده است. بررسي دقيق‌تر زندگي كيميا خاتون نيازمند پژوهش‌هاي محققانه است، و اگر رمان كيميا خاتون بهانه‌اي شده است تا اين جنبه پنهان از تاريخ (كه همواره به زندگي مردان بزرگ ( نه زنان) مي‌پردازد) آشكار شود، در منظور خود موفق شده است. اما به شدت نگرانم كه اين رمان تاريخي، تصوير مغشوشي را ارائه كرده باشد كه تصحيح آن در ذهن جواناني كه حوصله خواندن كتاب‌ها و مقالات تحقيقي را ندارند، به سختي ممكن باشد. براي مطالعه بيشتر نگاه كنيد به
نقد كتاب كيميا خاتون در نشست كتاب ماه ادبيات و فلسفه
حرف‌هاي دلبستگي را هم اينجا و اينجا بخوانيد.
و اين نقد (بخش اول و بخش دوم) از غلامرضا خاكي.
در نهايت توصيف قوي سياه از ديدارش با خانم قدس